Ensors stoutste dromen. 
Het impressionisme voorbij

In het najaar van 2024 neemt James Ensor het KMSKA over. Het museum organiseert één van de grootste Belgische tentoonstellingen over Ensor sinds de retrospectieve in KMSKB van 1999. Met Ensors stoutste dromen. Het impressionisme voorbij duikt het KMSKA niet alleen in Ensors wondere universum van woeste visioenen, maskers en satire. We tonen Ensor zij aan zij met werk van internationale kunstenaars die Ensor inspireren en met wie hij zich wil meten. Want bovenal wil Ensor altijd de beste zijn. Zelfs al heten zijn concurrenten Claude Monet, Edvard Munch of zelfs Jheronymus Bosch en Francisco Goya.

Het museum heeft de grootste en meest diverse Ensorcollectie ter wereld. Bovendien huist ook het Ensor Research Project hier, hét kenniscentrum rond de moderne meester. Het KMSKA is daarmee de perfecte plek voor het totaalbeeld op Ensor dat de expo Ensors stoutste dromen. Het impressionisme voorbij biedt. Twee cruciale aspecten van Ensors kunst vormen de kern van deze tentoonstelling: hoe een Belgisch avant-gardist ‘voorbij het impressionisme’ wil gaan om onze ‘stoutste dromen’ te verbeelden.

Aan ambitie ontbreekt het James Ensor niet. Zijn doel? Niet minder dan de leidende avant-gardekunstenaar in België zijn. Dat probeert hij door het Franse impressionisme te introduceren in zijn werk. Zijn feitelijke kennis van het impressionisme is evenwel vaag. Dat houdt Ensor niet tegen om in de jaren 1880-1885 zijn eigen versie te ontwikkelen. Hoewel het werk uit die beginjaren eerder geïnspireerd is door het realisme van Gustave Courbet en Jean-François Raffaëlli.

In 1886 komt Ensor naar buiten met zijn ‘impressionistische’ werk. Op het wintersalon van de avant-gardekring Les XX vergelijkt hij zijn eigen bijdragen zoals Het burgersalon (1881), De oestereetster (1882) en De Vlaanderenstraat in de zon (1881) met werk van de gevestigde Franse impressionisten Edgar Degas, Claude Monet, Pierre-Auguste Renoir en Camille Pissarro. Op slag beslist hij om een nieuwe richting in te slaan. Toch is de salon bij Les XX een vruchtbare ervaring voor hem. De landschappen van Monet leveren hem een helder impressionistisch kleurenpalet, dat hij nooit eerder gebruikte, en een nieuwe techniek. Bij Odilon Redon leert hij een duistere, fantastische beeldtaal kennen. Voor Ensors stoutste dromen. Het impressionisme voorbij is dat kantelpunt de start van Ensors gevarieerde oeuvre. Na deze eerste fase vindt hij steeds meer zijn eigen experimentele stem als kunstenaar.

Ensors stoutste dromen

In 1887 schildert Ensor Adam en Eva uit het paradijs verjaagd (KMSKA) en tekent hij De bekoring van Sint- Antonius (Art Institute Chicago). Twee sleutelwerken aan het begin van Ensors nieuwe artistieke avontuur. Net als bij de impressionisten gaat de verf ongemengd van tube naar doek, en verdijnen de schaduwen in aardkleuren definitief. Hij geeft die kleuren een heel eigen expressieve kracht in geraffineerde schakeringen. Was Ensor tot dan toe een kunstenaar die de regels van het spel voortdurend overtrad? Nu herschrijft hij de regels van het spel zelf: een echte gamechanger. Gedaan met de beheerste stijl, Ensor gaat wild!

Zijn voorkeur voor grilligheid leidt tot een groteske en angstaanjagende beeldtaal. De kunstenaar goochelt met hilarische en helse voorstellingen die je normaal alleen in je stoutste dromen ziet. Ensors interesse voor de meer infernale activiteiten van de mensheid sluit naadloos aan bij een nieuwe visie op goed, kwaad, lust en drift. De ongecompliceerde belangstelling voor een zeer vrije verbeelding van onbevattelijke visioenen verbindt Ensor onverwacht met kunstenaars als de Noor Edvard Munch en de Zweed Ernst Josephson.

Het impressionisme voorbij

De geliefkoosde decadente iconografie van de Europese symbolisten inspireert Antonin Alexandre om in 1892 in Montmartre het Cabaret de l’Enfer te openen naast het Cabaret du Ciel. Deze populaire cultuur blijkt een grote impact te hebben op monumentale realisaties, wat nooit eerder bestudeerd werd. In het luik 'Het impressionisme voorbij' tonen we het verband tussen Cabaret de l’Enfer en Henri Degrouxs Christ aux outrages, of Ensors Val van de Opstandige engelen.

De heropleving van de belangstelling voor Sint-Antonius inspireert Ensor tot de uitzonderlijke complexe en quasi-surreële monumentale collage-tekening De bekoring van Sint-Antonius (Art Institute Chicago). De tekening lijkt de vrucht van een creatieve roes, anticiperend in tal van onderdelen en 101 details op Ensors groteske verbeelding.

Ensors streven om het hilarische en het grillige, het morbide en het infernale telkens opnieuw te verenigen, culmineert in zijn meest opvallende bijdrage aan het ontstaan van het modernisme: hij begint schilderijen te maken met irreële maskerwezens. Opnieuw ontmoet Ensor hier gelijkgestemde kunstenaars als Edvard Munch of Emil Nolde. In de loop van 19de eeuw zijn er wel meer kunstenaars die maskers schilderen. Als decoratief element, of om de identiteit van een persoon mysterieus te verhullen. Bij Ensor onthullen de maskers net de ware aard van de mens. Die aard vindt bij de kunstenaar zijn weg naar meer maskerschilderijen dan bij welke andere kunstenaar ook. En dat is Ensors vondst.

Het werk van James Ensor is doordrenkt met laatnegentiende-eeuwse ‘incoherentie’, ‘fumisterie’ en ‘zwanse’. Deze vormen van spottende humor zijn in Brusselse en Parijse kringen erg in zwang. Ensors kijk op de mensheid neer, wisselt van luchtig naar pessimistisch of van lyrisch naar hilarisch. Ensors stoutste dromen. Het impressionisme voorbij toont Ensor voluit van zijn meest satirische kant. 

Ensorjaar

De expo maakt deel uit van het Ensorjaar. In 2024 is het 75 jaar geleden dat we afscheid namen van James Ensor. Met de grootste Ensorcollectie ter wereld leeft de avant-gardekunstenaar verder in Antwerpen. 

Vanaf september 2024 belichten verschillende Antwerpse musea het oeuvre van de kunstenaar met een reeks ambitieuze tentoonstellingen. De focus ligt op Ensors blijvende relevantie door de kruisbestuiving met hedendaagse kunst, mode en fotografie. Een perfecte match met de waaier aan troeven die Antwerpen het hele jaar door te bieden heeft. Ontdek Ensor vanuit verrassende invalshoeken, als vernieuwer en als gamechanger. Want Ensor is zoveel meer dan de schilder van de maskers.

Ensor Research Project

De kunst van James Ensor weerspiegelt de artistieke en cultuurhistorische omwentelingen die omstreeks het einde van de 19de eeuw in ijltempo passeren. Toch zijn de gelijkenissen tussen Ensors werk en dat van Edvard Munch, Ernst Josephson of Emile Nolde onvoldoende onderzocht. Net deze internationale context biedt de gelegenheid om de specifieke kwaliteiten van Ensors kunst beter naar waarde te schatten. Dat is één van de uitgangspunten van Ensors stoutste dromen, en het Ensor Research Project van het KMSKA. 

Het onderzoeksproject krijgt ook een plek in de expo. Aan de hand van enkele cruciale werken zoals De oestereetster, Adam en Eva uit het paradijs verjaagd en De bekoring van Sint-Antonius zoomt de expo in op de historische, creatieve en technische genese van Ensors artistieke koerswijzigingen.
Daarnaast focust het KMSKA op het creatieve proces van de kunstenaar: 'Ensor at work'. In het kader van het Ensor Research Project maakt het museum materiaaltechnische onderzoeksbeelden en digitaliseert ze egodocumenten. Ze bieden een antwoord op vragen over Ensors materiaalgebruik, wisselende techniek, compositieopbouw. Zo biedt dit onderdeel een verdiepende ervaring  van Ensors oeuvre aan het brede publiek.

Ensors werk is meer dan ooit relevant. Het is 'in your face' en tegelijkertijd introvert, ondoorgrondelijk, onthullend en verhullend, zeemzoeterig en schreeuwlelijk authentiek, koddig, grillig en boosaardig.