Via een schilderij kreeg een grotendeels ongeletterd publiek zo expliciet mogelijk de essentie van een verhaal mee. Bijbelse en historische verhalen, en vooral hun morele lessen, vormden een handleiding voor het leven. Kunstenaars werkten binnen een traditie waarbij heiligen bijvoorbeeld herkenbaar waren omdat iedereen hen telkens op dezelfde manier afbeeldde.
Toch had je binnen de traditie ook trendsetters zoals Jheronimus Bosch, die iedereen dan ging kopiëren, of kunstenaars die buiten de lijntjes kleurden. Zoals deze anonieme kunstenaar uit de 16de eeuw wiens versie van Christophorus’ legende uit de KMSKA-collectie veel origineler is dan dat van zijn tijdgenoten. Waarom?
Christo-wie?
Het verhaal van Christophorus komt uit een soort bundel met biografieën van heiligen, de Legenda Aurea. De reus Christophorus wil de machtigste heerser van de wereld dienen. Een koning volstaat niet, want die blijkt bang te zijn voor demonen, en Satan. Satan vreest dan weer een kruisteken. Een kluizenaar vertelt Christophorus dat hij de heerser van dat teken het best kan dienen met vasten en bidden. Christophorus kiest voor een actiever alternatief en begint mensen over te zetten tussen twee rivieroevers als een levende veerdienst. Tot een kind zich aandient. Met veel moeite bereikt Christophorus de overkant. Op de andere oever verdwijnt het kind en maakt plaats voor de volwassen Christus. Die draagt alle lasten van de wereld mee, en is daarmee bijna te zwaar voor Christophorus, de ‘drager van Christus’
Superman
In de 16de eeuw is het niet ongewoon om een soort stripverhaal te maken van een kunstwerk. Het hoofdpersonage komt dan verschillende keren voor, zoals Christophorus, die twee maal is afgebeeld.
Als een door superheld, compleet met wapperende mantel. Met één handgebaar weet hij de demonen weg te jagen terwijl de soldaten van de koning wegvluchten voor de duivels. De fladderende roze mantel is typisch voor de afbeelding van de held. Maar de reus is hier en pak energieker dan bij tijdgenoten en krijgt een soort Romeins officiersuniform aangemeten in plaats van een onbestemde heiligenplunje. Het komt zijn stoerheid ten goede, zelfs als hij met moeite door de rivier geraakt.
Duivelse knuffelbeertjes
De demonen die Christophorus wegwuift met zijn Christelijk aura van goedheid zijn niet de angstaanjagende monsters die in de 16de eeuw zondaars tot inkeer moeten brengen. Het lijken eerder figuurtjes uit Sesamstraat of The Muppet Show. Terwijl de rode duivel het lijkt uit te schreeuwen van de pijn, kijken de twee metgezellen een beetje beduusd, verbaasd over zoveel drama.
Wereldlandschap
De eerste landschappen in de schilderkunst zijn een uitvinding van kunstenaars uit onze contreien. Ze dienen een verhaal en pioniers zoals Joachim Patinir (ca. 1480-1524) proberen de hele wereld in één schilderij te proppen. Zo’n ‘wereldlandschap’ is een atelierconstructie opgebouwd uit vaste decorstukken. Met die bouwstenen kan de kunstenaar vrij variëren. Op het eerste zicht volgt ook de schilder van deze Christophoruslegende netjes de regels. De meanderende rivier, een stadsgezicht aan het water, bergen met op een van de toppen een burcht - alle elementen zijn aanwezig.
En dan voegt hij wel twee opvallende beelden toe. Een mysterieus verlaten schip ligt aan de oever. Het lijkt erg op de klassieke beelden van de Ark waarmee Noach de grote Zondvloed trotseerde. En in het dorp rijst de Toren van Babel op. Beide verwijzen naar verhalen uit de Bijbel waarin de mens gestraft wordt door God. Het doet denken aan de middeleeuwse mappa mundi, wereldkaarten met een route naar Jeruzalem en tegelijk naar een moreel goed leven. Onderweg passeert de reiziger allerlei historische en Bijbelse referenties, zoals de Toren van Babel.
Wereldbol
Nu Christophorus de lasten van het Jezuskind even overneemt, kan die vrolijk te wuiven naar de kijker. De kunstenaar verbeeldt alle wereldproblemen letterlijk als een wereldbol. Dat is een dubbele innovatie. Een globe is als fysiek object al even nieuw als de afbeelding ervan in een schilderij. Martin Behaim, een handelaar uit Neurenberg, maakt de eerste bol in 1493. Mogelijk is de afgebeelde aardbol hier net die pioniersglobe. Madagaskar en de punt van India zijn al behoorlijk correct. Naast India verschijnt een fictieve landmassa die de rest van Azië moet voorstellen. Allerlei zeewezens bevolken de oceaan, typisch voor kaarten uit die tijd. In de onbekende diepten van de zee loert overal gevaar, of een zeemeerman bijna ter grootte van een schip.
Geen kolkende rivier
De rivier waar Christophorus zijn veermantalent tentoonspreidt heet ‘kolkend’ in de Legenda Aurea. Dat zien we hier niet. In tegendeel. De rivier is spiegelglad, zonder rimpeling, perfect om Jezus en de wolken te reflecteren. Wel ligt er een lijk in de rivier. Moet die verwijzen naar de gevaren van woeste waters? In de ondertekening zit het lichaam nog niet, leren we uit Infraroodbeelden. De kunstenaar voegde het later toe. De kluizenaar uit het verhaal is zelfs helemaal spoorloos, net als de palm, Christophorus’ vaste voorwerp. Al ligt er nog wel een verdwaalde kale tak naast Christophorus in het water.
Geen heilige meer
Christophorus was tijdens de middeleeuwen na Christus zelf en Maria de meest populaire heilige om af te beelden. Je kwam hem overal tegen. Hij beschermde tegen alle vormen van onheil, zoals hij hier duivels afweert en Jezus veilig overbrengt. Daarmee claimde bijna iedereen hem als patroonheilige. Van reizigers, zieken, timmerlieden, schilders, fruithandelaren, schatgravers, hoedenmakers tot tuinmannen en kinderen. Heb je tandpijn? Schietgebedje richten aan Christophorus! Ook vandaag nog dragen mensen zijn afbeelding mee. Naar verluid kan je niet sterven op een dag dat je Christophorus ziet. Ondanks die blijvende populariteit is Christophorus sinds 1969 heilige af. Het Vaticaan vond zijn levensverhaal niet echt genoeg.
