De Mandril

Ongekooid gevangen helemaal zichzelf?

Zijn blik is door het lopen langs de tralies
zo moe geworden dat hij niets meer ziet.
Het moeten hem wel duizend spijlen lijken
en achter deze duizend bevindt zich - niets.

Met deze strofe opent de Duitse dichter Rainer Maria Rilke het gedicht De panter. Meteen is de toon gezet. Het gekooide dier – in een Parijse dierentuin – probeert de beperkingen van zijn gevangenschap en de verveling van zich af te lopen in de kleine ruimte die hem is gegund. 

Het contrast met De mandril van Oskar Kokoschka uit 1926 kan niet groter zijn. De aap in de dierentuin van Londen zit even gevangen als de Parijse panter van Rilke. Toch portretteert Kokoschka het dier alsof het vrij is. Niets in het schilderij refereert aan zijn gekooide bestaan. De dikke lagen verf in felle kleuren benadrukken de impressionante persoonlijkheid van de mandril. ‘Toen ik hem schilderde, zag ik: dit is een wilde, geïsoleerde kerel, bijna mijn spiegelbeeld. Iemand die alleen wil zijn,’ zegt Kokoschka zelf over zijn inspiratiebron. Dieren fascineren hem, en blijkbaar herkent hij zichzelf soms in hen.

De mandril is een van de publiekslievelingen van het Museum Boijmans Van Beuningen. Nu het museum zelf gesloten is voor verbouwing, kon het KMSKA bij de heropening uitpakken met een selectie van acht werken uit de Rotterdamse collectie. Die blijven vijf jaar in Antwerpen. De populaire aap, die hier dus zijn honderdste verjaardag zal vieren, tonen we in zaal Imago, bij portretten van voorname burgers en kinderen uit de 17de eeuw. Die tonen meestal de rol die de geportretteerden willen spelen in de maatschappij van hun tijd. Daarmee lijken ze te contrasteren met De mandril. Een aap met een maatschappelijke rol, dat lijkt een contradictie. Maar is dat wel zo? Als Kokoschka inderdaad zichzelf weerspiegeld zag in de ongetemde aap, toont de kunstenaar met dit werk misschien wel hoe hij zijn eigen positie zag. Kokoschka voer zoveel mogelijk tegen de stroom in van zijn tijd in, en erkende zijn eigen donkere kanten. Zo liet de kunstenaar een levensgrote pop maken van zijn ex-geliefde Alma Mahler. 

De mandril gaat dynamische relaties aan met de andere schilderijen in de zaal. De vissersjongen van Frans Hals lijkt even onverstoorbaar zichzelf als de aap. Sommige volwassenen schijnen wat meer uit hun strakke schilderskooi te komen. Anderen contrasteren net nog feller met de ‘vrije’ mandril en blijven met hun pokerface achter hun zelfgekozen tralies zitten. Wie is hier zichzelf? Wie slijt zijn dagen in verveling in een onontkoombaar keurslijf? Wie durft de rebelse Kokoschka te zijn?

Dit artikel verscheen eerder in ZAAL Z, het magazine van het museum. Voor amper 35 euro ontvang je al vier edities die je onderdompelen in de fascinerende wereld van het museum en zijn schitterende collectie.