Een wonderlijk reisverhaal
In de 15de eeuw diende het landschap bij de Vlaamse primitieven nog als achtergrond voor religieuze taferelen. Vanaf 1500 kreeg het meer plaats toebedeeld en werd de achtergrond ook voorgrond. Godsdienstige verhalen werden een voorwendsel voor het afbeelden van de natuur. In de Lage Landen was Joachim Patinir, de schilder van dit landschap, de eerste landschapsschilder. Zowel Albrecht Dürer in zijn journaal over zijn reis door de Nederlanden als Karel van Mander in zijn Schilder-boeck noemt hem als een schilder van mooie en zuivere landschappen.
Goochelen met tijd en ruimte
Op dit schilderij, iets groter dan een liggend A5’je, nodigt Patinir ons uit om de grootsheid en verscheidenheid van Gods wereld te aanschouwen en ons oog te laten dwalen over de vele details. Dieren, huizen, mensen, handelingen – geschilderd met het allerfijnste penseel en een vergrootglas: alles zit in het landschap verstopt. Het paneel vertelt het Bijbelse verhaal van de vlucht naar Egypte. Kort na het kraambezoek van de drie koningen aan Jezus en zijn ouders verscheen in een droom een engel van de Heer aan Jozef. Hij zei: ‘Sta op en vlucht met het kind en zijn moeder naar Egypte. Blijf daar tot ik je weer roep, want Herodes is naar het kind op zoek en wil het ombrengen.’ (Matteüs 2,13)
Op ooghoogte in de voorgrond klimt de heilige familie haastig de berghelling op, onderweg naar veiligere oorden. Net als in een stripverhaal wordt er gegoocheld met ruimte en tijd: op het tweede plan speelt de scène van de moord op de onschuldige kinderen in Betlehem zich af. Herodes’ mannen doden ongenadig alle jongetjes van twee jaar en jonger. Moeders smeken wanhopig om medelijden. Tot hier de uitbeelding van de Bijbeltekst.
Joachim Patinir (1516- 1517) - Landschap met de vlucht naar Egypte - Detail De heilige familie
Joachim Patinir (1516- 1517) - Landschap met de vlucht naar Egypte - Detail De moord op de onschuldige kinderen
Maar Patinir kent ook de wonderlijke verhalen uit apocriefe – lees: niet officieel door de Kerk erkende – geschriften en volkse legenden. Links van de kindermoord bijvoorbeeld ondervragen soldaten een boer. Waarheidsgetrouw vertelt de man dat de heilige familie voorbij is gekomen toen hij aan het zaaien was. Een tijdje geleden, denk je dan. Het koren is echter miraculeus in één nacht goudgeel gerijpt, waardoor de soldaten misleid zijn en rechtsomkeert maken.
Mars van zijn voetstuk
Wie niet goed oplet, mist nóg een wonder. De vlucht naar Egypte eindigt met de aankomst in de stad Heliopolis, waar Jezus’ goddelijke kracht zich voor het eerst manifesteert. ‘Toen de Heer in Egypte kwam, tuimelden alle afgodsbeelden omver,’ noteert de middeleeuwse auteur Jacobus de Voragine in de Legenda Aurea. Patinir plaatst uiterst links boven op een grillige rots een heidens beeld. Het is van goud gemaakt en stelt de Romeinse oorlogsgod Mars voor. Op het moment dat Jezus langskomt, dondert het van zijn voetstuk.
Heerlijk kijk- en ontdekkingsplezier, dit vijfhonderd jaar oud schilderijtje. Met daarbovenop een wonderlijk reisverhaal.
ZAAL Z
Dit artikel verscheen eerder in ZAAL Z, het magazine van het museum. Voor amper 35 euro ontvang je al vier edities die je onderdompelen in de fascinerende wereld van het museum en zijn schitterende collectie.
