Het leven: prachtig maar kort
Op de tweede verdieping van het KMSKA, vlak bij rumoerige kroegtaferelen en spectaculaire altaarstukken, kom je in een zaal waar het leven letterlijk stilstaat. Je geniet er van de mooiste 17de-eeuwse stillevens uit de museumverzameling. Op de schilderijen is geen mens te bespeuren. Hier voeren de dingen de boventoon. Citroenen, druiven, schotels, roemers, kazen, oesters, tulpen: ze vertonen zich roerloos aan de kijker, maar ze zijn des te meer zichtbaar, tastbaar en eetbaar. Ieder voorwerp, bloem of vrucht is met de grootste verfijning uitgewerkt, elke uitstalling, elk boeket is ingenieus geschikt en wordt verleidelijk belicht. Deze schilderijen zijn gemaakt om mooi te zijn, het oog te strelen en de zinnen te prikkelen.
Bellen blazen
Maar wie goed kijkt ontdekt hier en daar kleine tekenen van verval en bederf: fruit dat begint te rotten, bloemen die blaadjes verliezen, barstjes in het porselein, sombere zinspelingen. Ze geven de schilderijen een moralistische betekenis: ze wijzen de kijker erop dat aan die weelde en pracht de verrotting begint te knagen. ‘Vanitas vanitatum et omnia vanitas,’ zegt Prediker in de Bijbel. ‘IJdelheid der ijdelheden, het is al ijdelheid’ oftewel ‘Lucht en leegte, alles is leegte’, zoals het nu in de nieuwe Bijbelvertaling heet. De onverbiddelijke boodschap van Prediker zien we het meest aangrijpend verbeeld in het zogenaamde vanitas-stilleven, zoals bijvoorbeeld bij Franciscus Gijsbrechts (1649 - na 1677).
Op een rommelige tafel is een bonte verzameling van dingen uitgestald, alles even symbolisch. We moeten het beseffen: het leven is kort en de dood onontkoombaar. De schedel pal in het midden, de leeggelopen zandloper, de uitdovende kaarsen en het gebarsten marmeren tafelblad wijzen op het verglijden van de tijd en de vergankelijkheid van alles, zelfs van de hardste steen. Al wat onder de zon gebeurt is niet meer dan lucht en het najagen van wind. Het pijpje met tabak en de muziekinstrumenten bieden slechts vluchtige pleziertjes. De koninklijke proclamatie met zegel en de wereldglobe staan voor macht en rijkdom, de boeken, knijpbrilletjes en schrijfgerei voor kennis en wijsheid, maar zelfs daaraan komt een eind. Net zoals aan schoonheid. Kijk naar de zeepbellen links in het schilderij. Hoe mooi ze langzaam opstijgen, zweven op de lucht, zonder haast of doel. Een zeepsopje in een mosselschelp en een rietje, meer is er niet nodig om prachtige bellen te blazen. Natuurlijk hebben ook de bellen een betekenis. Erasmus schreef erover, en in de oudheid ook al de Syrische Griek Lucianus van Samosata: Homo bulla, de mens is een luchtbel. Broos, vluchtig en leeg. Zo onverstoord als hij zijn leven leidt, zo plots is het voorbij.
Het christelijke geloof in de opstanding biedt de enig mogelijke troost voor dit duistere levensgevoel. De korenhalmen die de schedel omkransen staan hiervoor symbool. Wie een goed en oprecht leven leidt zal een plekje in de hemel krijgen. Voor altijd.
Dit artikel verscheen eerder in ZAAL Z, het magazine van het museum. Voor amper 35 euro ontvang je al vier edities die je onderdompelen in de fascinerende wereld van het museum en zijn schitterende collectie.
