De kunst van het verzamelen

1663: Oprichting van de academie

David Teniers II richt een academie op in de schoot van de Sint-Lucasgilde. De academie biedt jonge kunstenaars een totaalpakket van wetenschappen en schone kunsten. Ze krijgen les in perspectief en architectuur, en tekenen naar plaaster en levend model. 

Al snel is er nood aan meer ruimte en al in 1664 verhuizen de gilde en academie naar een vleugel van de Handelsbeurs. Jacob Jordaens, Theodor Boeijermans en vele andere leden zorgen daar voor de rijke inrichting. 

In 1773 wordt de Sint-Lucasgilde ontbonden. De kunstcollectie komt in het bezit van de academie.

1794: Franse kunstroof

In 1794 sluiten de Franse bezetters kerken en kloosters. De kunstwerken nemen ze in beslag, waarbij de belangrijkste stukken naar Parijs gaan. Samen met gestolen kunstwerken uit andere landen stelt Napoleon ze tentoon in het Louvre.

Bij keizerlijk decreet richt Napoleon op 5 mei 1810 het Antwerps museum op. Hij brengt de academie en haar collectie onder in het leegstaande klooster van de minderbroeders in de Mutsaardstraat. De kerk en een deel van het klooster worden ingericht als tentoonstellingszalen. Vandaag huist hier nog steeds de academie.

1815: De gestolen kunstwerken keren terug

Na de Slag bij Waterloo keren de Vlaamse meesters terug naar huis. Triomfantelijk komt een groot deel van de geroofde kunstwerken per stoet op 5 december 1815 aan in Antwerpen. 26 schilderijen, de meeste van Rubens, krijgen een plek in het prille academiemuseum.

In 1817 vermeldt de catalogus 127 nummers  ̶  een kleine collectie, maar van topkwaliteit. Met als kern werken uit de tweede helft van de 16de eeuw en de 17de eeuw, en Rubens als kers op de taart.

1840: Gulle ridder

In 1840 krijgt de collectie een echte boost. Kunstverzamelaar en ridder Florent van Ertborn laat na zijn dood kunstparels na van onder anderen Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Hans Memling en Jean Fouquet. De oud-burgemeester van Antwerpen schenkt maar liefst 144 schilderijen aan het museum in zijn geboortestad.

Aan de eenzijdige samenstelling van de museumcollectie – vooral kunst uit 16de en 17de eeuw - komt daarmee een einde. De meesterwerken dateren uit de 14de, 15de en vroege 16de eeuw. Het is een van de grootste legaten ooit in de geschiedenis van het museum. 

1851: museum van de academiekers

Na 1850 zetten museum en academie de eerste stappen om een eigentijdse kunstcollectie uit te bouwen. De academie richt het 'Academische Corps' op. Vooraanstaande kunstenaars die toetreden, moeten een werk én een portret afstaan. Dit museum van de academiekers groeit langzaamaan uit tot een echte moderne kunstverzameling met ruim 100 schilderijen, sculpturen, tekeningen en prenten. Belangrijke kunstenaars als Antoine Wiertz, Jean Auguste Dominique Ingres, August Kiss, Alexandre Cabanel en William Adolphe Bouguereau verwerven een prominente plek in de ‘akademische galerij’.

1873: Een nieuwe afdeling voor moderne kunst

De eerste aankopen van levende kunstenaars doet het museum in 1873 op de Antwerpse Salon. De nieuwe afdeling moderne meesters wordt aangevuld met zes schilderijen van kunstenaars met een band met de academie. Vanaf dan koopt het museum vaker kunst op de officiële salons. De voorkeur gaat uit naar vrij conservatieve en nationale kunst.

1877: “Prijskamp voor het oprichten van een Museum van Schoone Kunsten”

Het Antwerps stadsbestuur schrijft een wedstrijd uit. Geen ontwerp overtuigt volledig. De stad vraagt uiteindelijk de jonge architecten Jean Jacques Winders en Frans Van Dijk om van hun afzonderlijke ontwerpen één plan te maken. Met alles houden ze rekening: grandeur, functionaliteit en veiligheid.

Het nieuwe museum is een vrijstaand gebouw met zalen hoog boven de grond. Door die ingrepen is er een brandveilige afstand tussen kunst en woonwijk, en kan wateroverlast niet tot bij de kunstwerken. De architecten gaan nog verder: in het midden van het gebouw bouwen ze een brand- en bomvrije kelder. 

Bovenal is het museum een daglichtmuseum met variatie van lichtinval nodig voor beeldhouwwerken en schilderijen. Ramen in de zijgevels belichten de beelden op de bel-etage, daklicht de schilderijen op de bovenverdieping.

1890: Opening

Na zes jaar bouwen openen de deuren op 11 augustus 1890. Burgemeester Leopold De Wael maakt er samen met het gemeentebestuur een groot feest van. Na een officieel deel op het stadhuis - met de nodige notabelen, schilders en beeldhouwers - trekt het gezelschap in kleurrijke stoet naar het museum. In het museum krijgen de genodigden een somptueus banket voorgeschoteld.

1894:  een donkere bladzijde in de geschiedenis van het museumplein: de Wereldtentoonstelling

Antwerpen organiseerde voor de tweede keer een wereldtentoonstelling. Het bestuur van Congo-Vrijstaat richtte de koloniale sectie in. De kolonie was op dat moment op de rand van bankroet. Leopold II en zijn medewerkers grepen de wereldtentoonstelling aan om het blazoen op te poetsen en propaganda te voeren voor het project. De koloniale sectie bestond uit een Congopaviljoen, een diorama en een nagebouwd Congolees dorp. En dat allemaal op het plein voor het KMSKA, nu Leopold de Waelplaats.

144 Congolezen werden overgebracht als tentoonstellingsobjecten. Overdag moesten ze activiteiten uitvoeren voor het oog van bezoekers zoals mandenvlechten, metaalbewerking, musiceren, beeldsnijden. ’s Nachts sliepen ze in militaire barakken. Dit was mensonterend.

Het project had bovendien een zware fysieke tol voor de deelnemers: 44 Congolezen werden ziek ten gevolge van de bootreis of hun verblijf in Antwerpen. Zeven van hen lieten het leven: Bitio, Sabo, Isokoyé, Manguesse, Binda, Mangwanda en Pezo. Ze werden allemaal tussen de 17 en de 31 jaar oud en liggen begraven op het Schoonselhof.

Lees meer >

1905: De triomf van de kunst & Kunst van Heden

Aannemer G. van Bergen hijst samen met een tiental mannen de wagenspannen van Thomas Vinçotte naar boven. Deze wagens met vier paarden en twee menners symboliseren de triomf van de kunst. Sinds hun plaatsing vormen ze bij uitstek het symbool van het museum.

De Antwerpse familie Franck speelt een belangrijke rol in de groei van de moderne kunstverzameling. Spilfiguur François Franck richt in 1905 de vereniging Kunst van Heden en in 1925 het genootschap Vrienden van Moderne Kunst op. Hij zet iedereen in zijn netwerk aan om kunst te kopen en te schenken aan het museum. Via aankopen en schenkingen verrijkt het museum zijn collectie met belangrijke moderne kunstwerken: van Belgisch impressionisme tot Vlaams expressionisme. Met onder anderen James Ensor en Gustave Van De Woestyne, Ossip Zadkine en Marc Chagall.

1925: Het museum is te klein

De ontwikkeling van het gebouw hangt nauw samen met de groei van de museumcollectie. Nog geen veertig jaar na de opening is het museum al te klein. Vier binnenkoeren worden overdekt om zo extra zalen te creëren. De ramen aan de binnenkant verdwijnen en de galerijen tovert men om tot echte museumzalen.

1940: Het museum in de Tweede Wereldoorlog 

Een beveiligde kelder is niets zonder een breder rampenplan. Daarom zitten in de centrale zalen vanaf de ontwerpfase luiken in de vloer. Via deze weg kan het museum kunstwerken voorzichtig naar de kelder takelen. Bij het uitbreken van WO II laat het personeel vele schilderijen opnieuw in de kelder zakken.

Dat houdt uiteraard de dreiging niet tegen. Op 13 oktober 1944 om 9.45 uur valt de allereerste Duitse vliegende bom op Antwerpen, net naast het museum. Ze maakt 32 slachtoffers. Het museum en enkele kunstwerken zijn zwaar beschadigd. De glazen daken breken in duizenden stukken. De herstelling van de oorlogsschade duurt jaren. 

1989: Rik Wouters

In 1989 schenken baron Ludo van Bogaert en zijn vrouw Marie-Louise Sheid hun aanzienlijke Rik Wouters-verzameling aan het KMSKA: 13 schilderijen, 8 beelden, 36 tekeningen en aquarellen. Naast de belangrijkste Ensor-collectie ter wereld heeft het museum nu ook de grootste Wouters-verzameling. 

1999: Een plein met kunst

Het museum staat visueel nogal op een eiland. Het Antwerpse stadsbestuur laat daarom het plein voor het museum heraanleggen naar ontwerp van Paul Robbrecht en Hilde Daem, in samenwerking met Marie-José van Hee. Een sculptuur van Josuë Dupon en vier koppen van Rodin, afkomstig van het verdwenen Loosmonument, geven een voorsmaakje van de kunst binnen. Een zitbank van Ann Demeulemeester nodigt uit tot ontmoeting, Diepe Fontein van Cristina Iglesias tot meditatie.

2011: Grootse verbouwing

In het najaar van 2011 start de nieuwe verbouwing als realisatie van het Masterplan van KAAN Architecten. Het historische gebouw krijgt zijn grandeur terug. In de kern staat een gloednieuw museumvolume. De ruimtebeleving en het lichtspel in het nieuwe gebouw zijn overdonderend.