Schilderen met lucht

Een rond, ochtendblauw schilderij prijkt in een vierkantige, monochrome baklijst. Als totaalkunstwerk is dit een modernistisch portret van het (ochtend)licht. Eén dat niet alleen baadt in subtiele kleurnuances en tonaliteiten, maar ook in rijke westerse en oosterse culturele tradities. Jef Verheyen (1932-1984) heeft ze bestudeerd en samengebracht. 

De idee ‘licht’

De vorm van het schilderij herinnert aan een oculus, maar ook aan een tondo: een cirkelvormig schilderij. Bij uitstek Italiaanse renaissancekunstenaars maakten daar prachtige voorbeelden van.

De cirkel en het vierkant zijn grondvormen in de westerse geometrisch abstracte kunst. Daarom illustreert Morgen perfect dat Verheyen een adept is van de paradigmashift die moderne kunstenaars in het eerste kwart van de twintigste eeuw hebben gemaakt: van zien naar denken. Van een ‘fysioplastische’ naar een ‘ideoplastische’ visie, zoals de door hem bewonderde dichter Paul van Ostaijen het verwoordt.

Dit betekent dat Verheyen ook als ‘schilder van het licht’ onbekendere paden bewandelt dan moderne meesters die dezelfde roepnaam verdienen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld James Ensor of Claude Monet is Verheyen niet zozeer geïnteresseerd in de natuurgetrouwe weergave van het waarneembare licht. Eerder gaat zijn schilderkunstige belangstelling uit naar de gesublimeerde weergave van de idee ‘licht’. 

Het sublieme plaatst Verheyen in de traditie van Caspar David Friedrichs bekende wandelaar boven de nevelen. Maar als conceptuele schilder werkt hij consequent in zijn atelier, waar hij droomt van licht en ijle lucht door middel van flinterdunne, bijna gewasemde verflaagjes. Het lijkt wel ‘alsof hij schildert met lucht’, aldus de abstracte schilder Serge Poliakoff in de jaren 1960. 

Geestverruimend

Evengoed heeft Verheyen iets van een zenboeddhistische of taoïstische monnik die niet alleen het schilderen zelf, maar ook het kijken naar een schilderij spirituele dimensies toedicht. In de eeuwenoude, taoïstische meditatieve tradities wordt staren in de leegtes – of oneindige dieptes – van monochrome (landschaps)schilderijen beschouwd als een radicaal verstillende, geestverruimende ervaring. Het letterlijke ‘stilstaan’ bij open, picturale ruimtes wordt gezien als een pad naar innerlijke bewustwording. Als een manier om een glimp op te vangen van de ontastbare energiebanen van het leven.

De dialoog tussen de cirkel en het vierkant is daarin een wezenlijk onderdeel. Het vierkant vertegenwoordigt het aardse, het stabiele en rationele. De cirkel van zijn kant staat symbool voor het hemelse, het oneindige en spirituele. 

Op zoek naar balans en innerlijke groei gaat het in het leven over een harmonische dialoog tussen de twee. Dat heeft Verheyen begrepen, en hij heeft wonderwel geprobeerd om het in beeld te vatten.

Dit artikel verscheen eerder in ZAAL Z, het magazine van het museum. Voor amper 35 euro ontvang je al vier edities die je onderdompelen in de fascinerende wereld van het museum en zijn schitterende collectie.