In 1567 schilderde Joachim Beuckelaer een van zijn beroemde markttaferelen: De groentemarkt. Geïnspireerd door zijn leermeester Pieter Aertsen, die het genre introduceerde, werd Beuckelaer een meester in deze marktscènes met figuren die een overvloed aan etenswaren verkopen. Die zie je op de voorgrond, als een stilleven. Het werk is onlangs volledig gerestaureerd. 

Het schilderij kwam in 1950 in de collectie van het KMSKA terecht. Het ging schuil onder een dikke en sterk verdonkerde laag vernis. Beuckelaers heldere kleuren waren nauwelijks nog zichtbaar. Uit het vooronderzoek bleek dat er op het verfoppervlak veel oude retouches en overschilderingen aanwezig waren. Bovendien was er een probleem met de hechting van de verf op de ondergrond. Om het werk voor de toekomst te behouden was een restauratie noodzakelijk.

Eerst tekenen, dan schilderen

We verwijderden eerst de vernislaag van het verfoppervlak. Daardoor kwam er weer diepte in de voorstelling. Ook de verschillende verftinten die Beuckelaer gebruikt heeft, werden weer zichtbaar. Het contrast tussen de verzadigde kleuren van de koopwaar op de voorgrond en de pastelkleurige scène op de achtergrond werd groter. De compositie kreeg meer diepte. Vervolgens konden we de opstaande verf consolideren. De studie van het verfoppervlak tijdens de behandeling en nieuwe technische documentatie - in de vorm van infrarood- en UV-beelden - leidden tot meer inzicht in de techniek van de kunstenaar.

Hoe ging Beuckelaer te werk? Het eikenhouten paneel bestaat uit zes horizontale planken met daarop een krijtgrondering en een tweede witte preparatielaag. Op die witte ondergrond maakte de kunstenaar een uitgebreide tekening ter voorbereiding van zijn schilderij. Hij begon met een raster van vierkanten waarmee hij een kleine voorstudie kon overzetten naar het grote formaat. Beuckelaer tekende in twee kleuren: zwart en rood. Op veel plaatsen schemert de tekening door de verflaag heen.

Met infraroodstraling kon het zwarte deel van de ondertekening nog beter in beeld worden gebracht. Met een simpele opbouw en dunne verflagen werkte de kunstenaar het schilderij verder uit. Hij deed dat met veel aandacht voor de realistische weergave van de etenswaren. De groente- en fruitsoorten zijn stuk voor stuk gedetailleerd en herkenbaar. Ze werden op verschillende momenten geoogst en kunnen dus niet tegelijk verkrijgbaar zijn geweest. Beuckelaer heeft zijn compositie dan ook zorgvuldig voorbereid. Hij maakte daarbij waarschijnlijk gebruik van studies.

Leesbaar gezicht

Tijdens de restauratie werd duidelijk dat een deel van de kleding van de hoofdfiguren al heel vroeg werd overschilderd. We weten uit onderzoek van andere schilderijen van Beuckelaer dat er verkleuringen van de verf voorkomen. Onderdelen zoals de plooien in kleren verliezen daardoor hun driedimensionaliteit. Waarschijnlijk heeft men dat bij dit werk in een vroeg stadium willen ‘herstellen’ door delen te overschilderen. Uit testen bleek dat de oude overschilderingen niet te verwijderen waren zonder de onderliggende verflaag te beschadigen. Daarom hebben we besloten om ze te behouden.

Na de vernisafname volgde een uitgebreid retoucheerproces, waarbij we sleetsheid herstelden en schades op het verfoppervlak invulden. Door vormen te sluiten ontstond er weer rust en detaillering in de voorstelling. Sommige partijen vergden een subtiele reconstructie, zoals het gezicht van de prominente jonge vrouw, waar na afname van oude retouches duidelijk werd dat door slijtage de onderliggende eerste opzet van de kunstenaar zichtbaar was geworden. Dit gaf een verwarrend beeld rond haar ogen, een belangrijk onderdeel van de compositie. Door op de juiste plaatsen puntjes te zetten werd haar gezicht opnieuw leesbaar.

Metamorfose

Vóór de restauratie had De groentemarkt een niet originele, vergulde lijst. Die was in slechte staat en paste esthetisch niet bij het schilderij. Lijstenmaker Bart Welten maakt een nieuwe, die beter aansluit bij de tijd van het origineel: donker met vergulde randen. Dat heeft aanzienlijk bijgedragen aan de totale metamorfose van het schilderij.

Bij de heropening zullen we de gerestaureerde Groentemarkt voor het eerst kunnen tonen. Samen met het eveneens gerestaureerde Allegorie van de onvoorzichtigheid zullen onze bezoekers de fascinerende schildertechniek van Beuckelaer opnieuw kunnen bewonderen.

Dit restauratieproject werd mogelijk gemaakt met de steun van de spelers van de Nationale Loterij. Het project werd gevolgd door de Topstukkenraad Vlaanderen.

Dit artikel verscheen eerder in het winternummer van ons museummagazine ZAAL Z.